Η λιθολογία της περιοχής δεν ευνοεί το σχηματισμό εκτεταμένων σπηλαιώσεων όπως σε άλλες περιοχές της Κρήτης όπου υπάρχουν μεγάλα σπηλαιολογικά πάρκα. Στο Δήμο Αρχανών-Αστερουσίων τα μόνα σπήλαια που έχουν εντοπιστεί μέχρι σήμερα είναι:
Στο Γιούχτα υπάρχουν 11 σπήλαια, τέσσερα εκ των οποίων υπήρξαν ιερά κατά την αρχαιότητα: ένα σε κάθε σημείο του ορίζοντα. Αποτέλεσαν κατά τη μινωική εποχή (και πιθανότατα και παλαιότερα) χώρους θυσιών (ακόμα και ανθρωποθυσιών), τελετών και αποθήκευσης – φύλαξης τροφίμων. Πρόκειται για τα:
Σπηλαιώδες χάσμα του Ιερού του Γιούχτα: ένα στενόμακρο χάσμα βάθους περίπου 12μ. που επικοινωνεί στο τέρμα με δευτερεύουσες σπηλαιώδεις κοιλότητες. Βρίσκεται στη θέση «Του Ζια το Μνήμα» (τάφος του Δία), στο κέντρο του μινωικού ιερού κορυφής, σε υψόμετρο 720μ..
Το Χωστό Νερό σε υψόμετρο περίπου 720μ. στη νοτιότερη κορφή του ιερού βουνού. Το σπήλαιο αυτό αποτελείται από 3 αίθουσες και πολλούς διαδρόμους που τις συνδέουν όλες με την πρώτη αίθουσα μήκους 7μ. η οποία φωτίζεται επαρκώς λόγω του μεγάλου πόρου της. Φαίνεται ότι και εδώ, τα ασβεστολιθικά εξάρματα και οι ανθρωπόμορφοι σταλακτίτες και σταλαγμίτες προσέλκυσαν τους Μινωίτες για να λατρεύσουν τους θεούς.
Το Σπήλαιο του Στραβομύτη ή αλλιώς «Καρνάρι» λόγω του κοντινού ομώνυμου οικισμού, ή «Σπηλιαρίδια» λόγω των πολλών ανοιγμάτων του στο πρανές του βουνού, ή «σπήλαιο της Λυκάστου», κατά την υπόθεση ότι πλησίον του βρισκόταν η αρχαία πόλη Λύκαστος, την οποία αναφέρει ο Όμηρος. Είναι το πιο χαρακτηριστικό από άποψη μορφολογίας σπήλαιο του βουνού. Διαθέτει πλήθος διακλαδούμενων αγωγών, θαλάμων, περασμάτων που αναπτύσσονται σε τουλάχιστον δύο επίπεδα και έχουν τη μορφή… τυριού. Συνολικά, λέγεται ότι προσεγγίζει τα 400μ. διαδρόμων, ωστόσο το σπήλαιο παραμένει ανεξερεύνητο.
Τέλος τα Ανεμόσπηλια. Παρότι το δηλώνει το ίδιο το όνομά του, δεν είναι σπήλαιο, αλλά αρχαιολογική θέση.
Τα υπόλοιπα (ανεξερεύνητα) σπήλαια του Γιούχτα είναι ο Κρουσταλλόσπηλιος, ο Δίπορτος Σπήλιος, η Μουτουπάκα, η Σπηλιαρότρυπα, ο Ανεραγδόσπηλιος, το Βάραθρο στα Σόπατα (-70μ.) και το Ανώνυμο βάραθρο (-20μ.)
Μορφολογικά, το κοινό τους χαρακτηριστικό είναι η ύπαρξη πολλών διαφορετικών και αλληλένδετων αιθουσών και διαδρόμων που στην περίπτωση ειδικά του Σπήλαιου του Στραβομύτη θυμίζουν ελβετικό τυρί. Μορφολογία τόσο εντυπωσιακή, όσο και ενδιαφέρουσα, αφού μας πληροφορεί για τον τρόπο σχηματισμού τους: πιθανότατα ολοσχερώς μέσα στο νερό που υπομονετικά διέβρωνε επί εκατομμύρια χρόνια τα ασβεστολιθικά πετρώματα του βουνού.
Νοτιότερα και ανατολικά, στο Αστρακιανό φαράγγι, υπάρχει το μικρό σπήλαιο του Νεραϊδόσπηλιου (η είσοδός του καλύπτεται από νερό). Η αξία του σπηλαίου έγκειται στην ύπαρξη πηγής νερού μέσα σε αυτό και στο πλήθος θρύλων που το συνοδεύουν, με νεράιδες και ξωτικά (εξού και το όνομά του) που το κατοικούσαν όπως και σε κάθε υδάτινο στοιχείο που έπλαθε η φαντασία των κατοίκων.
Πηγή: archanes-asterousia.gr